Ταξίδι γνωριμίας με την Ιδέα μας για την Αγάπη

Με ποια αγάπη αγαπάμε;

Όλα όσα λέμε ότι πιστεύουμε για την αγάπη και τις σχέσεις, ανήκει σε κάποια θεωρία ή μύθο που αναπτύχθηκε και μεταδόθηκε σε συγκεκριμένο ιστορικό κοινωνικό χρόνο. Ιδέες, στην ουσία, για το τι είναι μια σχέση αγάπης που εμείς βάσει ιδιοσυγκρασίας γνώσεων και εμπειριών, απλά προτιμήσαμε κάποια. Έτσι, όλοι εμείς που θέλουμε να ζούμε με αγάπη, που επιθυμούμε την συνύπαρξη με τον ακριβό σύντροφο και που διαθέτουμε τον εαυτό μας προς αυτό, σκεφτόμαστε και συμπεριφερόμαστε σύμφωνα και ανάλογα με την συγκεκριμένη Ιδέα που τυχαίνει να έχουμε για την αγάπη. Στις απόπειρες αγάπης, φαίνεται πολλές φορές "άλλα να θέλουμε, άλλα να κάνουμε και άλλα να εννοούμε", δεν είναι ότι είμαστε κακοί άνθρωποι ή ότι δεν πιστεύουμε αυτά που λέμε, είναι μόνο η διάσταση της εμπραγμάτωσης μιας  ιδέας από την πράξη. Και ενώ πληγώνουμε και πληγωνόμαστε σε κάθε ταξίδι μας στην αγάπη, πριν βγάλουμε γενικά συμπεράσματα για αυτήν και εμάς, και κυρίως πριν σταματήσουμε να πιστεύουμε σε αυτήν, θα πρότεινα να κάνουμε ένα ταξίδι γνώσης στην ίδια την Ιδέα της Αγάπης. Ταξίδι που θα μας βοηθήσει να αναγνωρίσουμε το είδος αγάπης που διαλέξαμε να αγαπάμε, την διάκριση της ιστορικής της πηγής αλλά και την πιθανή αξιακή της αντίθεση με τις συνθήκες εντός των οποίων καλούμαστε να την ζήσουμε, σταθμοί στο ταξίδι αυτό θα γίνουν επίσης στο βίωμα, στην ανάγκη και στην επιθυμία των σχέσεων αγάπης. Καλή διαδρομή!

Ταξίδι γνωριμίας με την Ιδέα μας για την Αγάπη.

Διαδρομή πρώτη: η αγάπη μέσα στους αιώνες

Η έννοια της συντροφικής αγάπης αλλάζει συνεχώς μέσα στους αιώνες, είναι σύμφωνη με την φιλοσοφία της κάθε εποχής και εκφράζει πάντα τις κανονιστικές κοινωνικές αξίες που αφορούν στο άτομο, στην δυάδα και στην σχέση τους.

Σε προϊστορικό βάθος χρόνου και μέχρι τις πρώτες καταγραφές, είναι άγνωστο τι ακριβώς ήταν η αγάπη για τους ανθρώπους. Η απουσία στοιχείων ταλαιπωρεί τους θεωρητικούς των σχέσεων, αφήνοντας  χώρο για υποθέσεις, που ίσως περιγράφουν περισσότερο την προσωπική πίστη του μελετητή σε κάποιο υπάρχον μοντέλο και λιγότερο το τι συνέβαινε εκείνες τις εποχές.
Τα πρώτα στοιχεία εμφανίζονται με καταγραφή αντίστοιχων κείμενων στους ιστορικούς χρόνους.  Ελλάδα, Ρώμη, Βυζάντιο, είναι οιπρώτες τοπογραφίες για τον έρωτα και το είδος σχέσεων που τον περιβάλλει. Στην αρχαία Ελλάδα δύο λέξεις περιγράφουν τον έρωτα, οίστρος και παραφροσύνη. Η ιδέα του πλατωνικού έρωτα φτάνει στις μέρες μας ανεξάρτητη φύλου και σεξουαλικής πράξης, εξαρτημένη μόνο από τα βίαια συναισθήματα που προκαλεί. Τα έντονα συναισθήματα περιγράφουν και την αγάπηστην Ρώμη, μόνο που δεν τα χαρακτηρίζει η βιαιότητα αλλά το παιχνίδισμά τους ανάμεσα στην χαρά και τον πόνο. Αν στην Ελλάδα ο έρωτας ήταν ασυσχέτιστος με τον γάμο, στην Ρώμη ο γάμος αρχίζει να τον αφορά, και επειδή ο έρωτας προκαλεί ανακατατάξεις στις σχέσεις νομοθετείται το διαζύγιο. Ο γάμος φαίνεται να ενδιαφέρει περισσότερο το Βυζάντιο, η θρησκεία τον ευλογεί και ορίζει επιτρεπτό τον έρωτα τεκνοποιίας εντός αυτού. Το όριο τηςσυνεπαγόμενης αμαρτίας που συνοδεύει κάθε αγάπη εκτός γάμου την κάνει κοινωνικά αδιανόητη. Η διάσταση ανάμεσα στον γάμο και το συναίσθημα κορυφώνεται τα σκοτεινά μεσαιωνικά χρόνια, όπου η αγάπη καταλήγει να αρκείται στην ιδέα της. Κάτι που βοηθά τους γάμους να παραμένουν πιστοί στις τάξεις υπαγωγής τους και επιτρέπει στις δεσποσύνες και στους σταυροφόρους να αγαπιούνται εξ αποστάσεως. Ιδεαλισμός που φτάνει σε αδιέξοδο, όχι τυχαία, κοντά στην έξοδο από τον Μεσαίωνα.
Στους επόμενους αιώνες σταδιακά επανακαθορίζονται οι ανθρώπινες αξίες, μια από αυτές η αξιακή έννοια της αγάπης. Η αγάπη αναγνωρίζεται παράγοντας και μέσον για την ευτυχία, ο δε θεσμός του γάμου την κοινοποιεί. Η κοινοποίηση όμως αυτή δεν αργεί να γίνει αυτοσκοπός και ο γάμος ανάγεται σε αυταπόδεικτη ευτυχία. Έτσι πριν τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο και ενώ ηγεωγραφία της αγάπης καταγράφεται σε Ευρώπη και Αμερική, ο γάμος παίρνει την μορφή εξασφάλισης για το άτομο, αντιπροσωπεύοντας ταυτόχρονα την κοινωνικά κανονικότητα της ερωτικής σχέσης, αδιαφορώντας για την συνύπαρξη συναισθημάτων. Είναι η εποχή που η ευρεία οικογένεια μαζί με τον ευρύ φιλικό ιστό εμπλέκονται στην ζωή των γάμων υποστηρίζοντας αλλά και διαμορφώνοντας την ζωή των ζευγαριών. Λίγο αργότερα και χάριν της εκβιομηχάνισης και της αστυφιλίας τα πράγματα αλλάζουν, η ευρεία οικογένεια υποχωρεί και την θέση της παίρνει η πυρηνική. Η αγάπη δεν αργεί από προσωπική αξία και έκφραση προσωπικής ελευθερίας, να αναδειχθεί σε κοινωνική ανεξάρτητη αξία, κάτι που σταδιακά θα προαγάγει την ερωτική ελευθερία, την συμβίωση και την γέννηση παιδιών εκτός γάμου. Οι φίλοι πλέον επιλέγονται με προσοχή και γίνονται λιγότεροι, και σταδιακά αναδύεται ο μοναχικός άνθρωπος της μοντέρνας εποχής. Για να φτάσει το άτομο στην μοναχικότητα και στο νέο είδος αγάπης που θα θεωρήσει ικανό και αναγκαίο για την ευτυχία του, θα χρειαστεί να μετακινηθεί η ίδια η προσωπική αίσθηση που έχει το άτομο για τον εαυτό του. Από ένα άτομο που ενδιαφέρεται για την συλλογική κοινωνία, προς ένα άτομο που επικεντρώνεται στον εαυτό του και τέλος σε ένα άτομο που ενδιαφέρεται μόνο για τον εαυτό του. Αυτή η μετακίνηση δεν είναι επιλογή και εκφράζει περισσότερο την συμφωνία του ατόμου στην επιθυμητή ιστορική του κανονικότητα, η οποία πλάθεται πολιτισμικά, ηθικά και φιλοσοφικά από τις ευρύτερες οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες.

Θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε ως σημείο στροφής προς την ατομικότητα την φιλοσοφία της μοντέρνας εποχής, στην οποία η προσωποκεντρική θεώρηση του ανθρώπου ενώ ξεκίνησε σαν επανάσταση όταν έγινε καθεστώς δεν άργησε να φτιάξει τις φυλακές που θα την έκλειναν στον  εαυτό της. Στους μεταμοντέρνους καιρούς, στις μέρες μας δηλαδή, οι πάντες και τα πάντα αυτοαναφέρονται στον εαυτό τους. Η αγάπη και το σεξ διαχωρίζονται και η πρώτη αρχίζει να φοβάται. Ο έρωτας εύκολα εμπορευματοποιείται –με ή χωρίς αντίτιμο- και αναλώνεται δημιουργώντας παρελθόν γενίκευσης για την μη συμμετοχή του συναισθήματος στις ερωτικές συμπεριφορές. Οι προσπάθειες των θρησκειών για εναπόθεση ηθικών αξιών στον γάμο δεν φαίνεται να αποδίδουν. Το κράτος με νομικές ρυθμίσεις (πριν και κατόπιν κοινωνικού αιτήματος) υποστηρίζει το μοναχικό άτομο, αυτή η κοινωνική και οικονομική πλαισίωση του μόνου-ανθρώπου δίνει στην μοναχικότητα  ανεξάρτητη αξία και φιλοσοφικό σκοπό, κι έτσι αθέλητα την διαιωνίζει. Ταυτόχρονα η κατανάλωση αγαθών γίνεται αξία και παράγει νέο πρότυπο ευτυχίας για την κοινωνική καταξίωση (αγοράζω-αξίζω) και την ατομική πληρότητα (αγοράζω-υπάρχω). Ο μόνος άνθρωπος καταναλώνει και φαίνεται να πιέζεται να παραμείνει μόνος ακόμα και στις συντροφικές σχέσεις, όπου αναζητείται η διαφοροποίηση των ενδιαφερόντων όχι για να θρέψει με την ποικιλία της την σχέση, αλλά για να οριοθετήσει τις διαφορετικές ζωές μέσα στην σχέση. Η κοινωνική διασύνδεση, ακόμα και η στενή, όλο και περισσότερο στερείται συναισθηματικών αναφορών, το συναίσθημα κρατιέται ιδιωτικό, δεν παρατίθεται και δεν εκδηλώνεται ούτε καν σε αυτόν που τον αφορά. Οι φίλοι επιλέγονται αξιακά, και ειδικά σε αυτούς που ζουν μόνοι μέλλουν να αναπληρώσουν όσα συναισθηματικά θα έπαιρναν από μία σχέση. Η αναπλήρωση όμως αυτή επειδή είναι δικτυωμένη με ανάγκες και όχι με επιθυμίες,  λειτουργεί υποστηρικτικά προς τις πρώτες, αντιθετικά προς τις δεύτερες και συχνά περιοριστικά για την δημιουργία μιας ουσιαστικής συντροφικής σχέσης αγάπης. 

Τώρα που έχουμε τους αξιακούς κώδικες αναγνώρισης της αγάπης που επιθυμούμε, είμαστε έτοιμοι για την δεύτερη διαδρομή. Τι είναι τελικά αυτό που θεωρούμε απαραίτητο να βιώσουμε για να αρχίσουμε να μιλάμε για αγάπη;

Δεύτερη διαδρομή: τι χρώμα έχει η αγάπη;

Το να μας αρέσει κάποιος είναι προϋπόθεση για να τον αγαπήσουμε. Το κρίσιμο σκαλοπάτι όμως για να δημιουργήσουμε σχέση αγάπης μαζί του δεν είναι η σεξουαλική έλξη όπως θα υποθέταμε (άλλωστε πολλές φορές, κατά παράβαση της φιλίας και προς κίνδυνο αυτής, οι φιλικές σχέσεις συμπεριλαμβάνουν σεξουαλική ευχαρίστηση), αλλά η σφαιρική αντίληψη του άλλου ως ένα ιδιαίτερο και σημαντικό «όλον» το οποίο είναι ανεξέλεγκτα σημαντικό για εμάς, και είναι αυτή η αίσθηση που κινητοποιεί συμπεριφορές πλησιάσματος και προσπάθειες ένωσης μαζί του σε μια κοινή πορεία που θα περιλαμβάνει έγνοια, φροντίδα και συμπαρουσία ζωής. Η συμπόρευση με κάποιον θα μπορούσε να είναι και φιλική, στην περίπτωση αυτή όμως δεν ενδύεται με αμοιβαία διάθεση αποκάλυψης εαυτών που οι σχέσεις αγάπης από την φύση τους φαίνεται να φέρουν.

Παρόλα αυτά, η απόσταση μεταξύ του να μας αρέσει κάποιος μέχρι να τον αγαπήσουμε δεν είναι πόλοι μαγνητικής απώθησης για το μη κατάλληλο για το άλλο πρόσωπο συναίσθημα. Στην πραγματικότητα είναι ένα συνεχές διαβαθμισμένων συναισθηματικών εμπλοκών μαζί του. Την συναισθηματική αυτή εμπλοκή ρυθμίζουν τόσο οι ισχυρές συναισθηματικές τάσεις μας προς αυτόν - κάτι σαν μια αυτόνομη συνεχής διέγερση προς τον άλλον, όσο και η αυξανόμενη (και μέσα από την σχέση παραγόμενη) αίσθηση εμπιστοσύνης, ασφάλεια και σταθερότητας που αισθανόμαστε αυξητικά όσο περισσότερο χρόνο ζούμε μαζί του.

Η σταθερή και έντονη εμπλοκή μας με τον άλλον, μας προσφέρει το βίωμα που είναι απαραίτητο για να μπορέσουμε να μιλήσουμε για αγάπη - το πώς όμως θα την περιγράψουμε εξαρτάται από τα χρώματα με τα οποία μάθαμε να βλέπουμε την ζωή μας. Η φιλοσοφία που έχουμε για την ζωή και οι αξίες που υιοθετούμε περιγράφουν με σχεδόν σημασιολογικά χρώματα την αγάπη που νοιώθουμε. Μιλάμε λοιπόν για έρωτες πληρότητας, εγγύτητας, στοργής, για έρωτες έντονους, μη ανιαρούς, αγχώδεις, λογικούς, και για αγάπες άνευ όρων. Είναι διαφορετικές αγάπες; όχι, είναι αξιακοί χρωματισμοί που αφορούν στο έντονο συναίσθημα που παράγει η ισχυρή εμπλοκή μας με τον άλλον. Για να γίνει όμως η αγάπη πραγματικότητα και να έρθουν τα χρώματά της στο φως, δεν αρκούν τα συναισθήματα και η τάση μας για τον άλλον, υπάρχει μία γνωστική διαδικασία η οποία εγκρίνει τον άλλον και μας επιτρέπει την δέσμευση μαζί του, τότε και μόνο τότε η αγάπη περνάει στην φάση της πραγμάτωσης.

Πότε όμως εγκρίνουμε την αγάπη μας για τον άλλον; τι κρίνει την δέσμευση της αγάπης μας σε μια σχέση διάρκειας στον χρόνο μαζί του; τι θα την διατηρήσει και από τι κινδυνεύει; η αγάπη σχετίζεται με την ανάγκη ή με την επιθυμία;

Τρίτη διαδρομή: η ζωή της αγάπης

Είτε πιστεύουμε στην εξέλιξη των ειδών είτε είμαστε υπέρμαχοι των επιδράσεων του περιβάλλοντος, όλοι αναγνωρίζουμε ότι, είτε από προδιάθεση είτε από μάθηση, συνάπτουμε σχέσεις με άτομα που θεωρούμε ότι η αγάπη τους μας κάνει καλό. Οι μορφές μιας τέτοιας αναζητούμενης φροντίδας είναι τόσο ιδιοσυγκρασιακές όσο και βιωματικές, και ποικίλουν απερίγραπτα στα είδη των αναγκών που μέλλουν να καλύψουν. Τα είδη και οι τρόποι δεσμών μέσω των οποίων συνάπτουμε σχέσεις φροντίδας προσδιορίζονται από τον κρίσιμο για την ζωή μας ζωτικό χώρο ο οποίος θέλουμε να διατηρείται ασφαλής για να μπορέσουμε να υπάρξουμε. Αυτό εξηγεί και την ποικιλία των ειδών των σχέσεων που μας κάνουν ευτυχείς - είναι γιατί η αγάπη καλείται να καλύψει πολλές και διάφορες ανάγκες. Σύμφωνα με αυτή την οπτική, η αναζήτηση μιας στενής σχέσης δεν είναι ένδειξη αδυναμίας και η στενή κοινωνική αλληλεπίδραση προάγεται σε ασφαλή θώκο για την προσωπική ανάπτυξη του ατόμου, με λόγια απλά - είτε δαρβινικά είτε περιβαλλοντικά, χρειαζόμαστε αγάπη για να ζήσουμε.

Η αγάπη όμως εκτός από ανάγκη είναι και παραμένει επιθυμία. Για να εξελιχθεί καλά μία σχέση αγάπης θα πρέπει να διατηρείται συνεχής η επιθυμίας της και οι δείκτες που παρακολουθούν την πορεία μιας σχέσης είναι η αίσθηση ισοτιμίας και ισονομίας που έχουμε ζώντας μέσα σε αυτήν. Μόνη της η κάλυψη αναγκών δεν παράγει αγάπη και μόνο η αγάπη δεν καλύπτει ανάγκες, οι πραγματικές σχέσεις αγάπης αποκρούουν τόσο την απομεμακρυσμένη συναισθημάτων φροντίδα, όσο και την ανεξάρτητα κάλυψης αναγκών αγάπη. Ο μαγικός κωδικός για τις σχέσεις αγάπης είναι η αμοιβαιότητα. Η αμοιβαιότητα είναι η διαδικασία η οποία παράγει  την αίσθηση ισοτιμίας στη σχέση, και κρίσιμα κρίνει και κρίνεται στα κομβικά σημεία του είδους των αναγκών που αμοιβαία ο ένας καλύπτει στον άλλον. 

Εδώ θα θυμίσω ότι σε άλλο άρθρο της συνθέασης αναφέρθηκαν ως τέτοια σημαντικά σημεία η τριάδα σκέψη-συναίσθημα-αισθήσεις, όμως τα σημεία της αγάπης για τον καθένα είναι διαφορετικά - γιατί διαφορετική είναι για τον καθένα μας η ιδέα που έχουμε για την αγάπη. Το μόνο που χρειάζεται λοιπόν για την επιλογή του σημαντικού άλλου, είναι να είναι σύμφωνη με ότι αξιακά θεωρούμε συντελεστή της δικής μας ύπαρξης - αυτή άλλωστε είναι και η αγάπη που επιθυμούμε. Δεν είναι η ευμάρεια που θα μας κάνει ευτυχισμένους ούτε η ευζωία, η αγάπη που αξιωνόμαστε μέλλει να καλύψει το είδος των αναγκών που σαν οξυγόνο χρειαζόμαστε για την ζωή μας. Αγάπες υπάρχουν πολλές, μένει μόνο να καθορίσουμε και να υποστηρίξουμε την δική μας.

Αναζητώντας τέλος, έναν δείκτη αναγνώρισης της διατήρησης της αγάπης σε μία μια σχέση, θα λέγαμε ότι αυτή συνεχίζει να υφίσταται όσο η επίτευξη του οποιουδήποτε ατομικού στόχου, του ενός μέλους του ζευγαριού, αδυνατεί να αγνοήσει και να μην συμπεριλάβει στην προοπτική της, τους ίδιους στόχους του άλλου. Οι ευτυχίες στο ζευγάρι δεν αναπτύσσονται ανεξάρτητα στα μέλη του, αν αυτό συμβεί σηματοδοτεί αυτιστικές αντιλήψεις ύπαρξης όπου ο άλλος είναι απλός συνεργάτης επιβίωσης, τούτο, σύντομα και αναπόφευκτα, θα οδηγήσει την σχέση σε μια αίσθηση ανισοτιμίας και ανισονομίας - και αυτό θα σκοτώνει την αγάπη της, όποια ανάγκη και αν κάλυπτε.

Τώρα που μελετήσαμε την ιδέα της αγάπης ξέρουμε ότι διαλέγουμε και θεωρούμε κατάλληλο εκείνο τον  σύντροφο που ιδιοσυγκρασιακά ή εμπειρικά έχει παρόμοια ιδέα για αυτήν, γιατί αυτό θα μας επιτρέψει να συνυπάρξουμε στο ίδιο όνειρο.

Η ζωή όμως είναι σκληρή, η αγάπη όπως κάθε τι που γεννιέται μέλλει να έχει ένα τα τέλος. Αθάνατες είναι μόνο οι αγάπες που προλάβαμε να πεθάνουμε πριν από αυτές.

Οι επιστήμονες που ασχολούνται με τις σχέσεις εκφέρουν απόψεις για το τι είναι και πώς λειτουργούν, και μελετώντας τες αναπτύσσουν θεωρίες που εξηγούν τα κύματα δυσκολιών που περνούν στην εξέλιξή τους όλες οι σχέσεις αγάπης. Τέτοιες θεωρίες συμπεριλήφθηκαν στη διαδρομή  του ταξιδιού γνωριμίας μας με την ιδέα της αγάπης, δεν είναι οι μοναδικές και μόνο ο χρόνος θα δείξει αν είναι ορθές, απλά είναι οι πιο σύγχρονες και οι πιο γνωστές.

Η πρώτη και βασική αλήθεια είναι, και παραμένει, ότι τα καλύτερα ταξίδια αγάπης ξεκινάνε επειδή ο άλλος μας εμπνέει για αυτά, τα τοπία όμως της διαδρομής τους εκτός από αισθητά, πολλές φορές είναι ωφέλιμο να γίνονται και κατανοητά. Δεν ανακαλύψαμε εμείς πρώτοι την αγάπη και σίγουρα δεν θα είμαστε οι τελευταίοι που θα την νοιώσουμε. Συχνά το προσωπικό καθημερινό βίωμα, η πλήρωση του οποίου σχετίζεται με την ιδέα που έχουμε για την αγάπη, πιέζει συνεχώς την συντροφική σχέση προς ένα «όλα ή τίποτα», και αυτή η αίσθηση διόλου δεν μας βοηθά να ζήσουμε την αγάπη που διαλέξαμε και που μας αξίζει να ζήσουμε.

Το ταξίδι γνωριμίας μας με τις ιδέες που κυκλοφορούν για την αγάπη τελείωσε, το ερώτημα παραμένει ανοιχτό και περιμένει να απαντηθεί από τον καθένα μας, με ποια ιδέα αγάπης αγαπάμε;

Επίλογος

Συνήθως ο επίλογος είναι επιγραμματική σύνοψη, για να πάω όμως το ταξίδι μας λίγο παρά πέρα - και προς την κατεύθυνση του εντός μας, το κλείνω με μία προϊστορική αναφορά για την αγάπη. Δεν είναι κείμενο, είναι εικόνα μιας αρχαιολογικής ανασκαφής που έγινε στην Ιταλία και αφορά ευρήματα ανθρώπινης ζωής πριν 5.000 με 6.000 χρόνια. Αυτό που θα νοιώσετε και θα σκεφτείτε όταν το δείτε εξαρτάται από τις αξίες με τις οποίες περιβάλλετε την ιδέα της αγάπης, στην ουσία θα σκεφτείτε όχι την έννοια αλλά το νόημα της αγάπης.

http://www.flickr.com/photos/grrlscientist/382934870/

(πηγή: http://scienceblogs.com/grrlscientist/2007/02/prehistoric_romeo_and_juliet_d.php)

                                                                         
                                                                                                      Σταυρούλα Πανοπούλου  05.2011