28 Μαΐου 2012

Κοινωνική Ψυχολογία



Το τελευταίο διάστημα στην Ελλάδα, οι γενικότερες συνθήκες ξαναφέρνουν στο προσκήνιο την θεώρηση του ατόμου στο κοινωνικό σύνολο. Άραγε πώς να θεωρήσουμε το άτομο; σαν μονάδα εαυτός, σαν δυάδα με σημαντικό άλλο, σαν μέλος ομάδων που συμμετέχει ή σαν μέλος της κοινωνίας; Ποιοί νόμοι θα ερμηνεύσουν την συμπεριφορά και την σκέψη του; Το συναίσθημά του αφορά μόνο τον ίδιον; Αν θελήσουμε να αναλύσουμε και να υποστηρίξουμε έναν άνθρωπο, θα πρέπει να τον μελετήσουμε σαν μονάδα;  Τα προηγούμενα περιγράφουν το θεωρητικό πρόβλημα που αντιμετωπίζουν οι επιστήμες του ανθρώπου για τον άνθρωπο και είναι η προβολή του σημείου τομής των ατόμων με την κοινωνία, με την επιστήμη της Ψυχολογίας να επικεντρώνεται στο άτομο και την Κοινωνιολογία στα κοινωνικά σύνολα. Άραγε είναι αναγκαίος ο διαχωρισμός θεώρησης; Φαίνεται ότι είναι, γιατί προβολικά σε ξεχωριστούς τομείς μελετάμε καλύτερα αυτά που συμβαίνουν. Είναι όμως και ικανός να δώσει τις καλύτερες απαντήσεις; Ίσως όχι.

Ακούμε συχνά και είναι αλήθεια, ότι όλες οι επιστήμες είναι Ένα. Στην πορεία μελέτης αυτού του Ένα, οι ίδιες χωρίστηκαν εξειδικεύοντας το αντικείμενο που ερευνούσαν. Μοιάζει σαν τις διαφορετικές ειδικότητες της Ιατρικής που εξετάζουν επισταμένα διαφορετικά συστήματα της ανθρώπινης υγείας. Μα πώς να μιλήσεις για έναν πόνο στο κεφάλι αν δεν έχεις ερμηνευτικές πληροφορίες υγείας για όλο το σώμα; Αλλά και πώς να μιλήσεις για ένα σώμα σαν να υπάρχει σε κενό; Ο άνθρωπος, κάθε άνθρωπος, ζει σε συγκεκριμένες συνθήκες που δεν μπορείς να αγνοήσεις. Ο άνθρωπος ζει και κάνει συγκεκριμένα πράγματα σε αυτές – και οι συνθήκες του κάνουν πράγματα επίσης. Μπορείς να αγνοήσεις το περιβάλλον; Όχι. Η ιατρική το γνωρίζει, για αυτό και επιδιώκει συνεκτίμηση ειδικοτήτων για την διάγνωση και στην θεραπεία τροποποιεί το άτομο τόσο βιολογικά με την φαρμακολογία όσο και περιβαλλοντικά, αλλάζοντας εκείνες τις συνθήκες που αυξάνουν το συγκεκριμένο πρόβλημα που το άτομο θέλει να αντιμετωπίσει. Έτσι η Ιατρική σύσσωμη των ειδικοτήτων της εκφέρει γνώμη για την υγεία του ατόμου. Η Ιατρική γνωρίζει επίσης ότι εξαρτάται και από άλλες επιστήμες. Έχει ανάγκη την Μοριακή Φυσική και την Γενετική Βιολογία – αλλά και τις ανθρωπιστικές, γιατί καμία επιστήμη –όσο καθαρή και αν είναι- δεν λειτουργεί σε φιλοσοφικό κενό. Στον βαθμό που οι επιστήμες με την λειτουργία τους θα τείνουν στην εύρυθμη ύπαρξη του ανθρώπου, στο Ένα δηλαδή του ανθρώπου εν τω Κόσμω, θα συνεργάζονται στις εκάστοτε θεωρήσεις τους προς αυτό, με πνεύμα συνοικοδόμησης συνολικής επιστασίας των τμηματικών, και χωριστών μέχρι να το επιτύχουν, αντικειμένων τους.

Όταν λέμε κάτι τέτοιο για μια επιστήμη φαντάζει μυθικό ή παραμύθι, γιατί εμείς οι ίδιοι έχουμε συνηθίσει να ανασύρουμε ξεχωριστές ειδικές γνώσεις όταν σκεφτόμαστε μια θεματική. Και λησμονούμε ότι εκεί που απορεί μία ειδική θεώρησή μας,  ίσως μία άλλη ειδική θεώρηση έχει την απάντηση. Και εδώ θα φέρω παράδειγμα, απορία που είχα σχετικά με τις πολυδιάστατες αναλύσεις, για τους άξονες (ν) των οποίων δεν μπορούσα να δημιουργήσω εικόνα, μιας και ο τρόπος θεώρησης των πραγμάτων μέσα από την παιδεία που έλαβα ήταν [3+1]. Την συγκεκριμένη απάντηση την είχε η Φυσική σε δικές της θεωρήσεις που έπρεπε να είχα ή να λάβω υπόψη μου, για να αποκτήσω συνολική εποπτεία του τι ακριβώς κάνω όταν διενεργώ έρευνα στον δικό μου τομέα κάνοντας χρήση πολυδιάστατων αναλύσεων. Μην έχοντάς την, η προηγούμενη δική μου θεώρηση ήταν στενή, τα ίδια τα συμπεράσματά μου έμελλαν να ήταν τόσο ειδικά όσο το εύρος της σκέψης που τα εμπραγμάτωσε. Μπορείς να τα μάθεις όλα; Όχι. Η επιστημονική εξειδίκευση τέμνει την πραγματικότητα για να την μελετήσει, όσο πιο μικρό το κομμάτι τόσο πιο ασφαλή τα συμπεράσματα. Την ίδια ώρα που πανοπτικά πρέπει να απομακρυνθείς και να αναζητήσεις γνώση για το ίδιο αντικείμενο από άλλα επιστημονικά πεδία. Ως ειδικός επιστήμονας δεν μπορείς να τα ξέρεις όλα, το ότι το γνωρίζεις όμως αυτό, προάγει την ίδια την επιστημονική σου σκέψη.

Κάτι τέτοιο αλλά σε πολύ μικρότερη κλίμακα συμβαίνει όταν η Ψυχολογία και η Κοινωνιολογία επίστανται της ανθρώπινης συμπεριφοράς, στο σημείο τομής των ατομικών και κοινωνικών του συμπεριφορών. Ένας τέτοιος διαχωρισμός εμφανώς είναι ψευδής. Το ίδιο άτομο «είναι» σε όλες τις καταστάσεις, αλλά και οι καταστάσεις δεν είναι παρά συνολικές διαμορφώσεις διαφοροποιημένων ατομικών –αλλά και συλλογικών!- συμπεριφορών. Το ερώτημα από το οποίο ξεκινήσαμε παραμένει.   Πώς άραγε πρέπει να μελετάμε το άτομο στις διάφορες εκφάνσεις της ζωής του; Συν-ολικά είναι η απάντηση της Κοινωνικής Ψυχολογίας η οποία επιχειρεί να το υποστηρίξει με την λειτουργία της και με την ύπαρξή της δημιουργεί γέφυρα στις δύο συγκεκριμένες φαινομενικά αντιθετικές οπτικές του ανθρώπου, θεωρώντας την παρουσία του ατόμου στο κοινωνικό σύνολο ως διαβαθμισμένο συνεχές διαρκών παρουσιών που υπάγονται σε διαφοροποιημένους νόμους της έκφρασης του - διαφοροποίηση όμως που διασυνδέεται και εκφράζει το συγκεκριμένο άτομο στην κάθε κοινωνική συνθήκη.

Ας γίνουμε συγκεκριμένοι. Το άτομο υπάρχει από μόνο του, μέσα του αισθάνεται ότι ζει  ένας ολόκληρος κόσμος, αυτή είναι η πρώτη συνθήκη. Το άτομο υπάρχει συχνά και είναι σημαντικό για το ίδιο να υπάρχει με ένα ακόμα άτομο, αυτή είναι η δεύτερη συνθήκη. Το άτομο υπάρχει σε μικρές ή μεγάλες ομάδες υπαγωγής του, τρίτη συνθήκη. Και υπάρχει, έχει το άτομο αίσθηση υπαγωγής του, σε πολύ μεγαλύτερες κατηγοριοποιήσεις υπαγωγής εαυτού, με κορυφαία το ίδιο του το είδος. Κάθε ένα από αυτά τα επίπεδα θεώρησης εμπλέκουν βιολογικούς παράγοντες σαν προδιάθεση και παράγοντες περιβάλλοντος σαν ευκαιρίες. Οι συμπεριφορά του ανθρώπου, συμπεριλαμβανομένων των σκέψεών του, μέλλουν να φαίνονται ξεχωριστές ανά επίπεδο αναφοράς, συνδέονται όμως μεταξύ τους και αφορούν στον συγκεκριμένο άνθρωπο, στο συγκεκριμένο ιστορικό κοινωνικό περιβάλλον.  Με τα προαναφερθέντα τέσσερα επίπεδα θεώρησης και με συνθετική των πόλων προέλευσής της προσέγγισής της, η Κοινωνική Ψυχολογία επιχειρεί να μελετήσει τον άνθρωπο. Στην προσπάθεια αυτή καλείται να προσφέρει τις γνώσεις της, και όσα πει για τον άνθρωπο, θα είναι στοιχεία συνθετικής θεώρησης και όχι χωριστικής ερμηνευτικής οικοδόμησης.

Ο άνθρωπος δεν είναι πολλαπλός αλλά δεν είναι και το κέντρο του κόσμου. Τόσο η αποποιητική για το άτομο πρώτη θεώρηση που τον θέλει με πολλούς εαυτούς σαν πολυκατοικία διαφορετικών τρόπων σκέψης, όσο και η εγωκεντρική δεύτερη που θέλει το σύμπαν να κινείται -για χάρη του- εντελώς γύρω του, δεν μιλούν για όσα ενώνουν τον άνθρωπος με το σύμπαν, μιλούν όμως και λένε πολλά για όσα τους χωρίζουν, ονοματίζοντας και δημιουργώντας έτσι ιδεολογήματα που μέλλουν να δώσουν βήμα για επόμενες θεωρήσεις. Και όλο τούτο, εντός ενός επιστημονικού πνεύματος που όφειλε να αναζητά την, αδιαφιλονίκητα υπαρκτή αλλά δύσκολα ορατή, φιλοσοφική του βάση.  Έτσι η επιστήμη της Ψυχολογίας με συνεργατικές θεωρήσεις των κλάδων της μπορεί να καλέσει στην σκέψη της σημαντικές της αναφορές, και με όλες αυτές να αναζητήσει συνολική εικόνα για τον άνθρωπο που θα καλύπτει ίδια συμπεριφορά και σαν ατομική και σαν κοινωνική, αποθέτοντας στο πλάι τις εξειδικευμένες της γνώσεις – την ίδια ώρα που ειδικά τις χρησιμοποιεί για να τον υποστηρίξει σε έναν τομέα.  Και ναι, μήτε η Ψυχολογία σαν γενικότερος κλάδος είναι ανεξάρτητη των άλλων επιστημών. Η ίδια η Ψυχολογία ενέχει φιλοσοφική θέαση. Οφείλουμε ως επιστήμονες να είμαστε τόσο ειδικοί σε αυτό που κάνουμε, αλλά και τόσο αιρετικοί στην θεώρηση της εξειδίκευσής μας, που να είμαστε έτοιμοι ανά πάσα στιγμή να αναθεωρήσουμε τις απόψεις μας ως προς την φύση της οπτικής μας, συνειδητά στην πορεία προς την ολοκλήρωση του Ένα που μελετάμε.

Πολύ θεωρία θα σκεφτείτε και θα έχετε δίκιο. Τελικά μπορεί να βοηθήσει η Ψυχολογία τον άνθρωπο σε αυτές τις σύνθετες κοινωνικές συνθήκες; Ναι μπορεί. Όπως μπορεί και η Κοινωνιολογία και η Φιλοσοφία και η Φυσική και η Βιολογία. Και το κάνουν. Εδώ το κάνουν οι Θρησκείες, οι Επιστήμες δεν θα το μπορούσαν; Η διαφορά τους έγκειται στο a priori των θρησκειών έναντι του a posteriori των επιστημών, εν ολίγοις οι δεύτερες ενέχουν από την ύπαρξή τους την έρευνα –αρχικά χωριστά, μελλοντικά συνθετικά- σε ερωτήματα Ύπαρξης, εκεί που οι πρώτες έχουν ήδη ανθρώπινης κατασκευής, θεϊκές απαντήσεις. Μα είτε υπάρχει θεός είτε όχι (ποιος θα μπορούσε να πει με σιγουριά υπάρχει ή δεν υπάρχει;) εμείς οι άνθρωποι, πορευόμαστε στα χρόνια που μας αναλογούν και στον προσδόκιμο του χρόνου  θεώμαστε την ζωή μας και την σημασία της. Σε αυτό το dt της ανθρώπινης φύσης μας, αγωνιζόμαστε να αποκτήσουμε συνείδηση, αγαπώντας όλα τα σημαντικά της και  απορώντας για όλα τα άγνωστά της. Βοηθοί στις όχι και τόσο μοναχικές πορείες μας είναι η επιμερισμένη γνώση των τομέων που με την προσοχή μας ανάγουμε σε σημαντικούς για την σκέψη μας. Παλεύοντας μέσα μας το θεριό που από την μια επιθυμεί έτοιμες λύσεις και μας σπρώχνει να ενστερνιστούμε τις επιστήμες στο-κάθε-τώρα-τους σαν να είναι θρησκείες, και που από την άλλη εκδηλώνει την αδυσώπητη ανάγκη του να υπάρξουμε σε πιστεύω που θα τις ξεπερνούν.

Το κείμενο αυτό αρχικά είχε ως θέμα του την Κοινωνική Ψυχολογία με πρόθεση να παρουσιαστούν τα τέσσερα επίπεδα ανάλυσης που διαθέτει για τον άνθρωπο (Doise), τα οποία θέλουν και μπορούν να απαντήσουν σε ερωτήσεις τόσο θεωρητικές (γιατί οι άνθρωποι στην Ελλάδα σήμερα σκέφτονται έτσι) όσο και πρακτικές (γιατί οι άνθρωποι στην Ελλάδα ενώ έχουν τόσα κοινά προβλήματα «σκοτώνονται» έτσι). Αν μιλούσα μόνο για αυτά θα καθοδηγούσα την σκέψη σας προς μία ακόμα μερική εκδοχή της αλήθειας. Η αλήθεια είναι ότι μας αρέσει να έχουμε απαντήσεις σε όλα, αυξάνουν την σιγουριά μας για αυτό που ζούμε, αυτό άλλωστε αναζητάμε όλοι στους «ειδικούς». Καλό είναι όμως, την ίδια ώρα που παίρνουμε απαντήσεις, να γνωρίζουμε ότι υπάρχουν και άλλα που δεν ακούμε από τον ειδικό που απευθυνόμαστε. Γιατί τόσο εμείς όσο και οι ειδικοί, είμαστε κάτι παραπάνω από αυτά που μας αποτελούν, και η θεώρησή μας είναι κάτι παραπάνω από τις μεμονωμένες εξειδικευμένες απαντήσεις που επιδιώκουμε να αποκτήσουμε.  Με πλήρη επίγνωση του προηγούμενου, κλείνω την σκέψη του κείμενου απαντώντας στο βασικό ερώτημα του αν μπορεί τελικά η Ψυχολογία να βοηθήσει τον άνθρωπο σε αυτές τις σύνθετες κοινωνικές συνθήκες. Ναι, η Ψυχολογία και συγκεκριμένα η οπτική της Κοινωνικής Ψυχολογίας, μπορεί να βοηθήσει σε αναγνώσεις της ανθρώπινης συμπεριφοράς (όπως μπορούν και όλοι οι άλλοι εξειδικευμένοι τομείς της Ψυχολογίας), με επίγνωση όμως, δική της και δική μας, ότι κάθε φορά που ανασύρουμε μία συμπεριφορά και την αναλύουμε, φέρουμε την ευθύνη -και κάνουμε χρήση- της εξαιρετικά βοηθητικής και ωφέλιμης -αλλά εξίσου μεμονωμένης- γνώσης της.


Σταυρούλα Πανοπούλου © 2012




Η εικόνα της δημοσίευσης είναι ο «Τυμπανιστής» του Πωλ Κλέε, 1933  (αναδημοσίευση από «Ενθέματα»)